پیشینه تاریخی:

این شهر از دیرباز یکی از شهرهای چهاردهمین ایالت تاریخی (ورن ) یا (ورنه ) از تقسیمات 16 گانه باستانی بوده است . برخی از محققان و مورخان این شهر را جزو ایالتهای مادها و برخی دیگرجزو ایلتهای پارتها به حساب می آوردند.

ویژگی های جغرافیایی:

شهرستان سمنان مرکز استان سمنان است. این شهرستان در 205 کیلومتری شرق تهران و برسر راه تهران به خراسان واقع شده است. سمنان با وسعتی در حدود22119 کیلومتر مربع در دامنه جنوبی رشته کوه های البرز واقع گردیده و از شمال به استان مازندران ازجنوب به دشت کویر از شرق به شهرستان دامغان و از غرب به شهرستان گرمسار محدود می گردد و ارتفاع آن از سطح دریا 1117 متر می باشد. سمنان نیز به مانند دیگر شهرستانهای استان مهد و زاگاه شخصیت ها و مفاخر بزرگ علمی و فرهنگی و عرفانی بوده است و از گذشته های دوره همواره به عنوان شهری که صاحب بزرگان دین و علم بوده مطرح شده است . بزرگانی مانند حاج ملاعلی حکیم الهی سمنانی، مشتاق سمنانی، شیخ محمد فانی سمنانی، ملا غلام حسین هراتی، شهاب سمنانی هنرمند و عارف قلندر مشهور و بسیاری از شخصیت های دیگر از بزرگان این منطقه می باشند که در تاریخ دین و عرفان و هنر خوش در خشیده اند.

صنایع دستی و سوغات:

 تنوع اقلیم این شهر همچنانکه در کل استان مشهود بوده توانسته انواع صنایع دستی و هرهای سنتی را در دل مردمی که در دل مردمی که در این خطه زندگی می کردند ایجاد و باعث رونق اقتصادی و بروز احساسات و تجلی آن در هنرهای بومی منطقه و صنایع دستی گردد و تا به امروز این هنرها سینه به سینه با افت و خیزهای فراوان به عصر حاضر منتقل شود بطوری که در گذشته هنرهای کاربردی گیوه بافی، کلاه مالی ، مهرسازی و نمدمالی سفال گری و ... از رونق بسیاری برخوردار بوده و به همراه سوغاتی همچون – نان سنتی ، شیرمال ، کماچ ، گل نرگس و ... توشه راه مسافران رهگذر این شهر می شود.

 

 اماکن تاریخی و جاذبه های دیدنی:

موزه گرمابه پهنه

این بنا که به عنوان گرمابه مورد استفاده قرار می گرفته در مجاورت راسته بازار قدیم شهر واقع و تاریخ نزدیک به 600 سال را پشت سرگذرانیده است . به استناد کتیبه سر در آن ؛ بنا در زمان سلطنت میرزا ابوالقاسم بابر خان    « پادشاه دوره تیموری » و به دستور وزیرش خواجه غیاث الدین محمد بن خواجه تاج الدین بهرام سمنانی ساخته شده است . پس از ثبت بنای آن در سال 1355 در فهرست آثار ملی در سال 1365 تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز و پس از باز پیرایی ، در سال 1355 در فهرست آثار ملی درسال 1365 تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز و پس از باز پیرایی در سال 1373 به صلاحدید کارشناسان به موزه تغییرکاربری داده شد. این بنا با مساحت تقریبی 1000 متر مربع که در شمال غرب پهنه ساخته شده دارای دوردگاه ورودی زنانه و مردانه می باشد . در ورودی مردانه دارای دو صفه می باشد که از سه طرف کاشیکاریها زیبا آن را احاطه نموده است و مجموعه کاشی کاریهای سر در آن طبق آنچه در گوشه کار درج شده «عمل زین العابدین سمنانی » می باشد. سقف گرمخانه آن را گنبد زیبایی پوشانده است و نورگیرهای متعدد این محل را زیباتر نموده است. همین صحن به محل عرضه و نمایشگاه دائمی آثار باستان شناسی اختصاص دارد که از تپه حصار دامغان و خطیرکوه و تپه خندق سمنان منطقه خرند و... به دست آمده اند.

تکیه پهنه

قدمت تکیه مذبور به دوره قاجار می رسد. این تکیه زیبا از جنوب شرق به وسیله راهروی باریک و مسقف به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد جامع و حمام پهنه از جنوب غربی به امام زاده یحیی (ع) و از سمت شرق به تیمچه حضرت راه دارد. در گذشته سقف تکیه پوشیده نبوده است اما گویا در دوره پهلوی سقفی از کلاف های چوب و فلزی به صورت شیروانی برای تکیه تعبیه می کنند. تکیه در دو طبقه ساخته شده که طبقه اول را مغازه ها و حجره ها تشکیل می دهد و طبقه دوم که خاص طبقه اشراف و بانوان بوده است به صورت ایوان می باشد و در ایام محرم و تعزیه خوانی جهت تماشای مراسم از آن استفاده می کردند. دور تا دور و سر مغازه ها و ایوانها کاشی کاریهای زیبایی ساخته شده است . این تکیه در انتهای راسته بازار پایین (بازارحضرت ) و مجاور امامزاده یحیی (ع) قرارگرفته است .

تکیه ناسار

این تکیه از نظر فرم و شکل ظاهر بسیار شبیه به تکیه پهنه می باشد به جز آنکه در چند سال اخیر در وسط آن حوضی بزرگ ساخته شده است . طبقه پائین تکیه را مغازه های چندتشکیل می دهد و طبقه بالای آن ایوانهایی برای تماشای مراسم تعزیه می باشد. در جبهه جنوبی تکیه ناسار یکی از بهترین و بزرگترین نمونه های آب انبار سمنان به نام آب انبار ناسار قرار دارد که با پله های متعدد و غلام گردشها به محل برداشت آب منتهی می گردد. سقف تکیه پوشیده است و یک شیروانی بزرگ و قرمز رنگ با پنجره های مشبک سبز بر روی آن ساخته شده است.

بازارشیخ علاءالدوله

این بازار یکی از کهن ترین بازارهای استان سمنان است که تاریخ بنای آن را به دوران ایلخانیان و پیش از آن منتسب می دانند. بنای بازار به وسیله شیخ علاءالدوله سمنانی از عارفان مشهور ایران در قرن هفتم و هشتم هجری قمری و همزمان با بنای شبستان شیخ علاءالدوله مسجد جامع ساخته شده است . این بازار به جهت اینکه در قدیم به گورستان قدیمی علمدار متصل بوده است به بازار مرده ها نیز شهرت دارد. بازار دارای طاق های ضربی بلند است و سرتاسر آن با آجر کاری زیبا پوشیده است.

خانه تدین (محمدیه )

خانه تدین جزء خانه های با ارزش قاجار است که به صورت دو بخشی بیرونی و اندرونی شامل قسمت های تابستانی و زمستانی و همچنین تعدادی اتاق کوچک و بزرگ می باشد. بنای فعلی خانه تدین اکنون به عنوان محل اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان سمنان مورد استفاده قرار گرفته است. بادگیری بلند نیز زینت بخش این بنای تاریخی است.

بازار بزرگ

این بازار زیبا از بناهای دوره قاجار می باشد و بر روی طاقهای جناغی زیبایی استوار شده است . نور داخل بازار به وسیله نورگیرهای شیشه ای بزرگی که بر بالای هر طاق ساخته شده است تامین می گردد. عناصر کالبدی بازار سمنان را کاروانسرا، حمام، مسجد ، تیمچه و تکیه تشکیل می دهند . سردر شمالی بازار، آجر کاری شده و دارای پایه‌های سنگی و پشت بغل های زیبای کاشی‌کاری است. کتیبه ای از کاشی لاجوردی که قسمتی از سوره مبارکه (اقراء) به خط ثلث را در بر دارد بر بالای سردر به چشم می خورد. بازار جنوبی یا بازار حضرت از خیابان امام خمینی شروع و به تکیه بزرگ پهنه و محله اسفنجان ختم می‌شود . سر در شمالی بازار حضرت مشابه سردرشمالی بازار جنوبی است . بازار طوری ساخته شده که در تابستان خنک و در زمستان نسبتا گرم می باشد. لازم به ذکر است راسته بازار شهر و بازار حضرت کنونی در اصل به هم متصل بوده و راسته بازار اصلی شهر را تشکیل می داده است ولی در زمان پهلوی اول به دلیل خیابان کشی و شهرسازی آن دوران ، بازار بزرگ به وسیله خیابان امام خمینی فعلی به دو قسمت تقسیم شده است که اکنون به آن بازار شمالی و بازار جنوبی یا بازار حضرت می گویند. این مکان از امکان تجاری بسیار مهم گذشته و حاضر سمنان است . بازار سمنان از خیابان شهدا شروع و تا خیابان امام خمینی ادامه می یابد.

تیمچه حضرت

این تیمچه یکی از بناهای دوره قاجاریه است که در جوار مسجد امام و تکیه حضرت سمنان بنا گردیده ، این تیمچه داری دو طبقه و حجره های متعدد است که با هدف کاربری تجاری ساخته شده است.

 

مسجد امام

این مسجد یکی از مساجد چهارایوانی دوره قاجار و نمونه ای کامل از لحاظ معماری این دوران می باشد . مسجد امام در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. عناصر تشکیل دهنده مسجد را ایوانهای متعدد، شبستانهای وسیع ، حجره‌ها و کاشیکاری های زیبا و هفت رنگ تشکیل می دهد. ارتفاع ایوان غربی مسجد امام 5/19 متر می باشد و بزرگتر از ایوانهای دیگر مسجد ساخته شده و مزین به کاشی کاری ها و کتیبه های کوفی بنایی و ثلث است. ارتفاع ایوان شرقی 18/5 متر، ارتفاع دو ایوان رو به شمال و رو به جنوب هر یک 11متر است. در بالای همه ایوانها سوره های مبارک قرآنی و اسم خاقان فتحعلی شاه و تاریخ بنا برروی کاشی نقش بسته است .

قلعه سارو

در کلاته سارو برفراز دو رشته کوه دو قلعه مربوطه به قبل از اسلام و دوره اسلامی قراردارد.قلعه شمالی نسبت به قلعه جنوبی کوچکتر است. چهار طرف دو قلعه برجهای مدوری به منظور دیده‌بانی ساخته شده است . در ساختمان قلعه های سارو از سنگ ، گچ ، آجر و ساروج استفاده شده است . وجود مجراهای زیرزمینی که آب کلاته سارو را به بالای قلعه می رسانند از ویژگی های قلعه می باشد. این قلعه ها توسط گروه اسماعیلیه مورد استفاده قرار می گرفته است.

منطقه پیغمبران

در شمال شرق شهرسمنان و در ادامه راه شوسه ای که روستاهای جنوبی البرز در شمال سمنان را به این شهر وصل می کند، منطقه زیارتی و سیاحتی «پیغمبران » قرار دارد. مقبره پیغمبران درقله کوهی به همین نام در 21 کیلومتری ازجاده اصلی تهران – مشهد ، در نزدیکی سمنان واقع شده است . بر اساس اطلاعات موجود، در این مقبره ، «سام » و «لام » از فرزندان نوح پیغمبر مدفون هستند.

آهوان

آهوان منطقه ای است که از حدود 30 کیلومتری شرق سمنان و 87 کیلومتری غرب دامغان شروع و تا انتهای منطقه کوهستانی ادامه دارد. این منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدلو ییلاقی است . در اطراف آهوان چند روستای پایکوهی معروف به «کلاته » وجود دارد که به باغ ها، کشتزارهای مختلف و استخرهای آبیاری ، مناظر زیبایی را خلق می کند در کنار جاذبه های طبیعی ، اهمیت گردشگری منطقه به دلیل وجود دو کاروانسرا یا رباط تاریخی به نام رباط سنگی انوشیروانی و کاروانسرای شاه عباسی است.

مسجد جامع

مسجد جامع سمنان یکی از مساجد بسیار قدیمی کشوراست که سابقه موجود آن به دوره سلجوقی می رسد . این بنا یکی از مساجد تک ایوانی است که دارای دو ورودی است .این بنا دارای سه شبستان می باشد . شبستان شرقی ستون ها مدور و طاقهای جناغی و ورودی آن مربوط به دوره قاجار می باشد مناره زیبایی آن در حدود 32 متر ارتفاع دارد و با گره چینی آجری مزین گشته و همچنین با آیاتی از کلام الله مجید به خط کوفی مزین گشته است .شبستان جنوبی همانند شبستان شرقی است و با طاق های جناغی و کاسه پوش یا چهاربخشی پوشیده شده و موسوم به شبستان چهلستون می باشد.این شبستان که مربوط به دوره سلجوقی می باشد در قسمت زیرزمین خود نیز شبستانی با ستون چهارگوش قرار دارد. ایوان این مسجد مربوط به دوره تیموری است و ارتفاع آن حدود 25 متر است و گنبد اصلی که در پشت این ایوان قرار دارد مربوط به دوره سلجوقی است.این بنا به شماره 163 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .ابعاد این بنا حدود 73 x 50   متر می باشد .

آدرس: خیابان امام- داخل بازار شیخ علاءالدوله – ضلع غربی تکیه پهنه.

 خانه کلانتر

این بنا متعلق به اواسط قاجار می باشد و در قسمت جنوبی سمنان در محله اسفنجان و در نبش میدان ابوذر (پاچنار) واقع است .بنا متعلق به خانواده رجبی (کلانتر وقت سمنان ) بوده است .بنا دارای یک حیاط مرکزی و باغچه و فضاهایی از جمله راهرو، اتاق های تابستانی و زمستانی، بادگیر و .... می باشد . این بنا دارای یک بادگیر بلند و منحصربفرد در روی قسمت جنوبی است که از روی سقف قسمت تابستان نشین بیرون آمده است .این بنا به شماره 1787 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .ابعاد این بنا حدود 49x 36   متر می باشد .

آدرس : خیابان طلاقانی-میدان ابوذر-

 

v    دروازه ارگ سمنان

تاریخچه دارالحکومه دولتی سمنان:

ارگ دولتی سمنان مجموعه ای بزرگ از ابنیه و اماکن مورد نیاز اداره شهر بوده است که در زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شده قاجار بنا گردیده است. عناصر هویت بخش ارگ قدیم را اماکنی چون تلگرافخانه، قراولخانه، آب انبار، حمام، حسینیه و... تشکیل می داده است. در داخل دیوارهای ضخیم ارگ اتاقهایی برای نگهبانی در نظر گرفته بودند. در سال 1284 هـ . ق زمانی که برای نخستین بار ناصرالدین شاه قاجار به قصد زیارت مشهد مقدس از ایالت (( کومش )) یا (( سمنان)) گذر می کند، به مدت سه روز در ساختمان ارگ دولتی سمنان اقامت می گزیند. در آن زمان این ساختمان شامل 12 برج با عمارات و ابنیه بسیار زیبا بود ولی هنوز        دروازه های شمالی و جنوبی ارگ ساخته نشده بودند، گویا در همین سفر دستور ساخت دو دروازه به حاکم وقت سمنان داده می شود. کار ساخت دروازه ها در سال 1302 هـ .ق در زمان حکومت (( انوشیروان میرزا ضیاء الدوله)) فرزند (( محمد رحیم میرزا)) پسر دهم عباس میرزا نایب السلطنه که طی سالهای 1300 تا 1305 ه. ق حاکم ایالت قومس بوده به اتمام می رسد. به همین دلیل در سفر دوم شاه به مشهد که عکسهای گویایی از آن باقی مانده تصاویر زیبایی از دروازه های شمالی و جنوبی ارگ سمنان دیده می شود.

دروازه شمالی ارگ سمنان:

دروازه شمالی ارگ سمنان تنها بازمانده دارالحکومه قدیم شهر است که در زمان رضا شاه به هنگام احداث و تعریض خیابانها و ساخت ابنیه جدید باقی مانده است. از دروازه جنوبی نیز جز نمایی چند از عکسهای دوره قاجار چیزی به یادگار نمانده است.

تزئینات و معماری دروازه ارگ شمالی:

این دروازه دارای دو نمای شمالی و جنوبی می باشد.

نمای شمالی : دارای دو اتاق در دو طرف و به قرینه یکدیگر، دو راهروی کوچک، ایوانهایی در جلوی اتاقها و مدخل اصلی که محل عبور و مرور بوده، می باشد. نمای اصلی این قسمت از آجر است و راهروی اصلی با پلان مربع به وسیله فیلپوش ها به گنبد کم خیز منتهی میگردد. یکی از عناصر جالب توجه نمای شمالی تزئینات کتیبه ای است که به شکل نیم دایره در بالای مدخل اصلی به خط نستعلیق زرد، بر زمینه کاشی های لاجوردی نوشته شده است. متن کتیبه چنین است:

(( السلطان ابن السلطان ابن السطان سلطان صاحب قران، ناصرالدین شاه قاجار 1302)) . ابعاد این کاشی ها 15*15 و در 11 ردیف افقی چیده شده است.

نمای جنوبی: این نما از حیث استفاده از تزئینات زیبای کاشیکاری پرکارتر و مفصل تر از نمای شمالی می باشد. در تزئینات این نما کاشی های هفت رنگ و مناره های تزئینی زیبا به چشم می خورد. استفاده از نقوش هندسی و نقش ونگار اساطیری در این جبهه، اهمیت نمای جنبوی را به عنوان دروازه ورودی شهر بیشتر می کند. به قرینه کتیبه نیم دایره نمای شمالی، طرح نیم دایره ای بر پیشانی نمای جنوبی کاشیکاری شده که در آن نبرد رستم و دیو سفید به تصویر کشیده شده است. و درست در بالای مدخل ورودی نقش سربازان قاجاری و تسلیحات ایشان کاشی کاری شده است.

از دیگر تزئینات کاشیکاری این نما که به قرینه شکل گرفته است نقوش افسران قاجاری و شیر و خورشید می باشد. بر بالای دیوار دروازه کتیبه هایی در 5 سطر متوالی به خط نستعلیق سفید بر زیمنه لاجوردی وجود دارد که در لابلای سطور آن طرح گل و برگ های اسلیمی به چشم میخورد. متن کتیبه بدین شرح می باشد (( برحسب امر قدر بند قدرگان سکندرشان اعلی حضرت اقدس همایون شاهنشاه جم جاه فلک بارگاه و ملجاء السلاطین والخواتین السلطان ابن السلطان ابن السلطان و الخاقان ابن الخاقان بن الحاقان ناصرالدین شاه قاجار ( با رنگ زرد) خلد الله ملکه و دولته بسعی واهتمام جناب اشرف ضیاء الدوله انوشیروان میرزا حکمران سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام اتمام همت پذیرفت. فی شهر محرم الحرام سنه بیچی ئیل خیریت دلیل)). و با خط ریز تر در دو ردیف و در کنار همین سطر کتیبه محمد باقر ولد حاجی سید مهدی الطباطبائی السمنانی)) . هنرمند و نقاش کتیبه های دروازه ارگ سمنان که نقاشی تصاویر خطاطی کتیبه ها از آثار هنری او به شمار می رود مربوط به سید محمدباقر طباطبایی سمنانی می باشد. او ازنوادگان مرحوم میر محمد خان طباطبایی سمنانی و از هنرمندان بنام سمنان دردوران قارجاریه است. حرفه اصلی سید محمد باقر طبابت بود و گویا در کار خود استادی و مهارتی نیز داشته است و به همین دلیل از طرف ضیاء‌الدوله حاکم ایالت قومس به دریافت لقب (حشمت الحکما) نائل گردیده، از تاریخ تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست ولی مسلما تا تاریخ 1302 هجری قمری که تاریخ کتیبه نویسی دروازه ارگ می باشد در قید حیات بوده است.

کار کاشی پزی کاشی های دروازه ارگ سمنان را نیز استاد حبیب الله فرزند استاد علی کاشی پز کاشانی انجام داده است.

مکان این دروازه که اکنون به میدانی تبدیل شده است در مرکز شهر سمنان و در خیابان طالقانی واقع است.